Λιμενοσκόπιον - Αρχαίοι Ελληνικοί Λιμένες

_ΧΑΡΤΗΣ

Σάμος – Πυθαγόρειον

Η αρχαία πόλη της Σάμου βρίσκεται στα νοτιοανατολική πλευρά του ομώνυμου νησιού, στη θέση που σήμερα βρίσκεται ο οικισμός του Πυθαγορείου. Κατάλοιπα της πόλης μαρτυρούν την ζωή της από τα Αρχαϊκά μέχρι και τα Παλαιοχριστιανικά χρόνια. Το νησί κατοικήθηκε ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. και εποικίστηκε από τους Ίωνες στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. Ιδιαίτερη πολιτική, οικονομική και πνευματική άνθηση γνώρισε στα χρόνια του τυράννου Πολυκράτη, στο β΄ μισό του 6ου αι. π.Χ. Τότε κατασκευάσθηκαν μεγάλα τεχνικά έργα όπως το Ευπαλίνειο Όρυγμα, ο ναός της Ήρας, οχυρωματικά έργα και το «χώμα εν θαλάσσι», ένας αξιοθαύμαστος προφανώς κυματοθραύστης, το πρώτο τεχνητό λιμενικό έργο που αναφέρεται στις αρχαίες πηγές (Ηροδ. ΙΙΙ.60). Τον 4ο αι. π.Χ. το νησί έγινε αθηναϊκή αποικία, ενώ στα Ελληνιστικά χρόνια περιήλθε στην επικράτεια της Περγάμου. Στη Ρωμαϊκή περίοδο ανήκε στην επαρχία της Ασίας, ενώ αρχαιολογικά κατάλοιπα μαρτυρούν και την άνθησή της στην πρώτη βυζαντινή περίοδο.
Ο Πολυκράτης οργάνωσε ναυτικό τέτοιο που του επέτρεψε να επικρατήσει στο Αιγαίο και στα απέναντι μικρασιατικά παράλια. Καθιέρωσε επίσης τις επαφές του νησιού με την Ανατολία και την Ανατολική Μεσόγειο (Κιλικία, Συρία, Κύπρος, Αίγυπτος). Τη ναυτική δυνότητα των Σαμίων δείχνει επιπλέον, η επινόηση ενός ιδιαίτερου πολεμικού σκάφους (διήρης), της «σάμαινας», όπως επίσης και το γεγονός ότι ο σάμιος θαλασσοπόρος Κωλλαιός αναφέρεται ότι πρώτος έφθασε στην Ταρτησσό (ΝΔ Ισπανία) εκτός των Ηρακλείων Στηλών (Γιβραλτάρ).
Ο λιμένας της πόλης βρισκόταν στο φυσικό όρμο που σχηματίζεται στο ανατολικό άκρο της αρχαίας πόλης, στην ίδια θέση που λειτουργεί και σήμερα ο λιμένας του Πυθαγορείου. Ο λιμένας αυτός κατασκευάστηκε επί των αρχαίων καταλοίπων, από ευρωπαίους μηχανικούς που ήλθαν επιτούτου μετά από πρόσκληση της σαμιακής βουλής, το 1860.
Προκαταρτική υποβρύχια έρευνα πραγματοποίησε στο λιμένα αυτό η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων το 1988 και συνέχισε με δύο ανασκαφικές περιόδους το 1993 και 1994 (βλ. βιβλιογραφία).

Εικόνες

Βασικά χαρακτηριστικά
Περιοχή		Αιγαίο Πέλαγος
Χρήση		Μικτής Χρήσης
Περίοδος ακμής (αιώνες)		6ος π.Χ. - 5ος π.Χ.
Ύπαρξη σύγχρονου λιμένα		Ναι
Σωζόμενες κατασκευές		Ναι μώλοι, κυματοθραύστες, οχυρώσεις
Γενική περιγραφή
Ο αρχαίος λιμένας της Σάμου πρέπει να ήταν διμερής, αποτελούμενος από μια τειχισμένη λεκάνη, το πρωιμότερο παράδειγμα "κλειστού λιμένα", η οποία αποτελούσε το ναύσταθμο της πόλης, εντός της οποίας υπήρχαν προφανώς οι νεώσοικοι που αναφέρονται στις πηγές (Ηρόδ. ΙΙΙ.45). Μια δεύτερη λεκάνη, πιθανότατα ο όρμος στα ανατολικά της προηγούμενης λεκάνης, προστατευμένη από νοτιοανατολικά από τον επιμήκη πολυκράτειο κυματοθραύστη εχρησιμοποιείτο μάλλον ως εμπορικό λιμάνι (βλ. Εικ. 1 και 3). Τα αρχαία κατάλοιπα που εντοπίστηκαν στην περιοχή του λιμένα του Πυθαγορείου συνίστανται στα εξής: Εξωτερικά του σύγχρονου νότιου μώλου και παράλληλα περίπου προς αυτόν με κατεύθυνση ΒΔ - ΝΑ υπάρχει λιθορριπή, μήκους 480μ. περίπου, η οποία στρέφεται στο νότιο άκρο της προς τα ανατολικά κάτω από το σύγχρονο μώλο. Η λιθορριπή αυτή, κατασκευασμένη από αργούς λίθους και κυβολίθους σε δεύτερη χρήση βρίσκεται σε βάθος από -2.75μ. στα βορειοδυτικά μέχρι -14μ. στα νοτιοανατολικά. Το πλάτος της δεν έχει καθοριστεί διότι είναι καλυμμένη από ιζήματα και καταπεσόντα υλικά του παρακείμενου σύγχρονου μώλου. Για τη συγκεκριμένη κατασκευή υποστηρίχτηκε η ταύτιση με το πολυκράτειο "χώμα" (Simosi 1993), τον αρχαίο κυματοθραύστη δηλαδή, τον οποίο αναφέρει ο Ηρόδοτος (ΙΙΙ.60.11-13): "περί λιμένα χώμα εν θαλάσση, βάθος και είκοσι οργυιέων, μήκος δε του χώματος μέζον δύο σταδίων". Μια δεύτερη λιθορριπή με διαστάσεις μήκους 170-190μ., και πλάτους 20μ. περίπου, η οποία εντοπίστηκε κάτω από το σύγχρονο βόρειο λιμενοβραχίονα, σε βάθος 2μ. θεωρήθηκε ότι ταυτίζεται με τη θεμελίωση του αρχαίου κρηπιδώματος/επιθαλάσσιου τείχους, το οποίο έκλεινε από τα ανατολικά τον πολεμικό λιμένα, σε συνέχεια του χερσαίου τείχους της πόλης. Στη συγκεκριμένη υπόθεση συνηγορεί και ο εντοπισμός αρχαίου οικοδομικού υλικού, το οποίο χρησιμοποιήθηκε στο λιμενοβραχίονα του 19ου αιώνα. Τα κατάλοιπα του αντίστοιχου δυτικού μώλου εντοπίστηκαν στη συνέχεια του βυζαντινού τείχους, τμήμα του οποίου είναι μέχρι σήμερα ορατό στη γένεση του νότιου σύγχρονου μώλου (Εικ. 4). Στην προέκταση του ορατού αυτού τμήματος μέσα στη θάλασσα, προς τα ανατολικά, σε βάθος -1μ. διαπιστώθηκε ότι το βυζαντινό τείχος εδράζεται σε αρχαιότερο έργο. Η κατασκευή παρακολουθείται σε μήκος 13μ. Αποτελείται από δύο στρώσεις από δεκαεπτά ασβεστολιθικούς κυβόλιθους που διατάσσονται είτε ως δρομικοί είτε ως μπατικοί. Η κατασκευή θεωρήθηκε ότι αποτελεί την εξωτερική όψη του αρχαίου τείχους το οποίο έβαινε επί του νότιου μώλου δημιουργώντας έτσι την προφυλαγμένη λεκάνη του "κλειστού λιμένα" της Σάμου.
Τεχνικά χαρακτηριστικά
Εποχή κατασκευής (αιώνες)		6ος π.Χ. Τα κατάλοιπα είχαν αρχικά χρονολογηθεί από την Ελληνιστική εποχή και εξής. Εντούτοις, η ανασκαφέας (Simosi 1993) πρότεινε στη συνέχεια την ταύτισή τους με τα έργα του Πολυκράτη.
Διαμόρφωση λιμένα		Εξωτερικός Λιμένας, Τεχνητός Λιμένας
Κατεύθυνση κύριου ανέμου		ΝΔ
Είσοδος λιμένα		Από ανατολικά
Προσχώσεις		Ναι
Εξωτερικές λιμενικές κατασκευές		Μώλοι, Κυματοθραύστες
Εσωτερικές λιμενικές κατασκευές		Άγνωστον
Χερσαίες εγκαταστάσεις		Νεώσοικοι
Υλικά κατασκευής		Κυβόλιθοι, Φυσικοί ογκόλιθοι
Σύστημα κατασκευής		κυβόλιθοι στους μώλους, αργοί λίθοι στον κυματοθραύστη
Νεοτεκτονική ιστορία		Άγνωστον
Νεοτεκτονική ιστορία		Άγνωστον
Λειτουργίες
Ο λιμένας της Σάμου λειτούργησε προφανώς με διπλό ρόλο ως "κλειστός" πολεμικός και ως εμπορικός. Η περιτειχισμένη εσωτερική λεκάνη χρησίμευε για τη φύλαξη του σαμιακού στόλου και των "σαμαινών". Στην περίμετρο της λεκάνης αυτής, κάτω από την προκυμαία του 19ου αι. ή και τα κτίρια της παραλίας βρίσκονται πιθανότατα τα κατάλοιπα των νεωσοίκων για τη φύλαξη των πολεμικών σκαφών. Αντίστοιχα ο εμπορικός λιμένας, μάλλον εξωτερικά του πολεμικού, χρησίμευε για την διεκπεραίωση των ανταλλαγών του νησιού. Η Σάμος ήταν γνωστή για τις εξαγωγές λαδιού σε ιδιαίτερο τύπο αμφορέων, ενώ ήταν πλούσια και σε άλλα γεωργικά προϊόντα. Ταυτόχρονα βρισκόταν σε πολύ καίριο σημείο στον εμπορικό δρόμο που συνέδεε το Αιγαίο με την Ανατολία και ανέπτυξε εμπορικές σχέσεις με την Ανατολική Μεσόγειο την Κύπρο και την Αίγυπτο. Το νησί ανέπτυξε επίσης δίκτυο αποικιών από το βόρειο Αιγαίο (Σαμοθράκη) και την Προποντίδα (Πέρινθος Ηραίο Τείχος, Βισάνθη) μέχρι την Κιλικία (Ναγίς, Κελένδερις) ως επίσης και πειρατεία γεγονότα που δείχνουν τις ναυτικές ικανότητες των Σαμίων, αλλά και την αναγκαία ύπαρξη εμπορικού και πολεμικού λιμένος. Τέλος, τόσο ο λιμένας στο Πυθαγόρειο, όσο και κάποια λιμενικά κατάλοιπα πλησίον του Ηραίου, σε συνάρτηση με τα ευρήματα από την ανασκαφή του ναού δείχνουν τη σημασία των λιμένων αυτών στην υποδοχή "θρησκευτικού τουρισμού".
Πηγές
Αναφορές στην αρχαία γραμματεία		Ηροδότος, Ιστορίαι, ΙΙΙ.39, ΙΙΙ.45, ΙΙΙ.60 Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, 7.209 Θουκυδίδης, Ιστορία, VIII, 79 Στράβων, Γεωγραφικά, XIV.I.14
Σχετικές έρευνες		Αρχαιολογικές
Ενδεικτική βιβλιογραφία		Jantsen U., 1968, "Samos 1967", Archaeologisher Anzeiger 21B, 148-151 Jantsen U., 1970, "Samos. Forschungen in der Stadt Samos (1965-68)" Αρχαιολογικόν Δελτίον 24, 372-376 Kienast J.H., 1978, "Die Stadtmauer von Samos", Samos XV, Bonn, 36-38 Simossi A., 1988, "Underwater excavation research in the ancient harbor of Samos: September - October 1988", International Journal of Nautical Archaeology 20.4, 281-298 Simossi A., 1993, Le port de guerre de Thasos, D.E.A., Aix-En Provence Stillwell, R. (ed.), 1976, The Princeton encyclopedia of classical sites, pp.802-803. Toelle, R., 1976, Herodot und Samos, "Mole und Hafen", Bochum Toelle, R., 1969, Die antike Stadt Samos, Mainz. Ζαφειροπούλου Φ., 1987, Σάμος, Αθήνα. (Zafiropoulou F., 1987, Samos, Athens (in Greek)) Σίμωσι Α, 1994, "Σάμος, Πυθαγόρειο", Αρχαιολογικόν Δελτίον 49, Χρονικά Β.2 [1999], 858-862 (Simossi A., 1994, "Samos, Pythagorion", Archaeologikon Deltion 49, Chronika B.2, [1999], 858-862 (in Greek)) Σίμωσι Α., 1993, "Σάμος. Αρχαίο λιμάνι Σάμου (δεύτερη περίοδος ανασκαφικής έρευνας)", Αρχαιολογικόν Δελτίον 48, Χρονικά Β.2 [1998], 592-595 (Simossi A., 1993, "Samos, Ancient port of Samos (second excavating period)", Archaeologikon Deltion 48, Chronika B 2 [1998], 592-595 (in Greek))
Σύνταξη κειμένου		Θεοτόκης Θεοδούλου
Επιμέλεια κειμένου		Θεοτόκης Θεοδούλου

WOWCREATIVEPROJECTS